Inprobisatutako konposizioek munduko herri eta hiri asko inbaditzen dituzte hilabete honetan. Apirila jazzaren hilabetea da Estatu Batuetan eta, 2011. urtetik, apirilaren 30a Jazzaren Nazioarteko Eguna da.

2011ko azaroan, UNESCOren Konferentzia Orokorrean, nazioarteko komunitateak apirilaren 30a izendatu zuen Jazzaren Nazioarteko Eguna, aitortu baitzuen, bere historia eta eboluzioagatik, adierazpen artistiko gisa gainditzen duela, hainbat kulturen sintesi bihurtu arte, konbinazio harmoniatsu batean.

Hilabete batzuk lehenago, Herbie Hancock jazzlari estatubatuarra UNESCOren Borondate Oneko enbaxadore izendatu zuten, elkarrizketaren, kulturaren eta arteen bidez bakea sustatzeko konpromisoa aitortuz. Artista Los Angelesko Elkarte Filarmonikoaren jazz katedraren eta Thelonius Monk Institutuaren buru da, hau da, jazza eta musika-hezkuntza munduan garatzen duen nazioarteko erakunderik handienaren buru.

Jazzaren Nazioarteko Egunaren ospakizuna Parisen, New Orleansen, Habanan, Moskun eta New Yorken egin zen, zuzeneko emanaldiekin, eskola magistralekin eta ikus-entzunezko emanaldiekin. Istanbulek hartuko ditu aurten Nazioarteko Egunaren ospakizun nagusiak, baina laurogei ekitaldi baino gehiago aurreikusi dituzte hogeita hamar herrialde baino gehiagotan.

Kontinente desberdinetako elementuen nahasketaz gain, hasiera-hasieratik, jazzaren ezaugarri nagusia inprobisazioa eta erritmo erregular eta irregularren gainjartzea da. Ukaezina da genero bizia dela, hizkuntza unibertsala, eraginez betea, sinbolo eta esperientzia integratzaileen eramailea.

Jazza XX. mendearen hasieran sortu zen Estatu Batuetan, afroamerikar eta europar musika-tradizioak agertoki horretan bat egitearen ondorioz. Afrikako, Ipar Amerikako eta Europako kontinenteetako elementuak nahasten dira adierazpen kultural aberats honetan. Mendebaldeko Afrikako biztanleria beltzak, esklabo gisa lan egiteko indarrez Estatu Batuetako hegoaldera eramanak, bere antzinako erritmoak eta bost tonuko eskala musikala ekarri zituen.

Elementu afroamerikarrek tradizio afrikarren sinkretismotik eta kristautasun protestantetik edaten dute. Esklaboak, elkartzeko aukera zuten guztietan, perkusio instrumentu tipikoekin laguntzen ziren, hala nola behi kixkadak edo barruan harriak zituzten kalabaza lehorrak, gaur egun bizirik daudenak Latinoamerikako eta Karibeko hainbat musika-adierazpen afrikar ondorengoetan, ez hainbeste Ipar Amerikan, non esklaboen adierazpen kultural publikoen gaineko debeku handiak zeuden.

Kongo Squareko igandeak salbuespena ziren. New Orleans jatorri afrikar, frantses, karibetar, italiar, mexikar eta alemaneko pertsonak biltzen zituen testuinguru atipiko estatubatuarra zen. XIX. mendearen hasieran, esklaboei, pizgarri gisa, beren dantzak eta erritmoak birsortzen uzten zitzaien espazio publiko horretan, aste bakoitzeko azken egunean, eta horrek, gutxienez, Afrikako tradizio horiek bizirik irautea ekarri zuen.

Era berean, ospakizun protestanteetan parte hartzen zuten kantu erlijiosoak erritmo eta ahur berriekin animatuz, komunitatearen baimenarekin parte-hartze aktibo horretarako. Erritmoak, tresnak eta baita hizkuntzak ere batu ziren herritar beltzen eta europarren artean, bai erlijioan, bai ekoizpenean, eta horrek lagundu egin zuen afroamerikar kultura-nortasunari dagozkion musika-genero garrantzitsuak sortzen, hala nola Gospel, Blues eta Jazz bera.

Esklabotza abolitu ondoren, beltzek instrumentuak erosi ahal izan zituzten, batez ere metalak eta danborrak, gerra amaitu berri zuten armadetatik zetozenak, beste batzuek elizetan organoa eta pianoa jotzen ikasten duten bitartean. Horrela, beren lehen orkestrak sortzen dituzte, non beren erritmoak eta Europako etxeetako jaunek entzuten zituzten generoak nahasten dituzten, hala nola balsa, polka eta martxak, besteak beste. Hasiera honetan, XIX. mendearen amaieran, Ragtime sortu zen, jazzaren aurrekarietako bat den piano-estiloa, eta esku bakoitzarekin interpretatutako erritmo erregularrak eta sinkopatuak gainjartzeagatik bereizten dena, hurrenez hurren.

Protagonistentzako desberdintasun-testuingurutik eta Afrikako sustrai eta eragin europarretatik abiatuta, zapalkuntza eta bere esparru geografikoa gainditzen duen adierazpen kultural bat sortzen da, bidaiatzeko eta munduaren parte bihurtzeko, lortzen dituen herrialdeen kultura-berezitasunetara egokituz eta elkar ulertzea bultzatuz.

Jazza kultura-aniztasunetik, identitateen heterogeneotasunetik eta bere ezagutza, tradizio, praktika, jakintza eta talentuetatik sortu eta elikatzen da, eta generoa aberasten, berritzen eta bizirik eta etengabe sortzen mantentzen dute.

Genero inklusiboa eta errespetuzkoa da, artista bakoitzaren estilo pertsonala garatzeko aukera ematen duena, eta, aldi berean, beste talentu batzuekin soinu-espazioa partekatzen jakin beharko du. Inprobisazioaren eta lankidetzaren bidez, pieza ezezagun eta bakarrak egiten dituzte askatasunez, interpreteen jenialtasunetik eta grinetatik sortzen den irudimenari, bultzadari eta sormen mugagabeari bide emanez. Horiek dira, besteak beste, jazza musikari gazteentzat adierazpen musikal erakargarria izaten jarraitzearen arrazoietako batzuk, estiloa asmatu, birsortu, lagundu, berritu eta zabaltzeko aukera ematen baitie, eta, era berean, ikusle zaleentzat erakargarri egiten du.

Kulturen arteko elkarrizketa, sormen askea eta gazteen parte-hartze aktiboa sustatzeaz gain, genero-berdintasuna sustatzen duen musika-generoa da. Egia da emakumeek jazzean duten presentzian pentsatuta, asko ahots-alderdiarekin lotuta agertzen direla, hau da, emakumeak abeslari gisa, ia beren ahotsak instrumentu eta piano-jotzaile gisa erabiliz. Hala ere, garai eta lurralde guztietako orkestra eta bandetan arakatuz, bateria-jotzaile, saxofoi edo kontrabaxu jotzaile emakumeak sortzen dira, besteak beste. Kontuan izan behar da hastapenetan emakume horiek, beste hainbat arlotan bezala, Estatu Batuetan sortzen hasi ziren jazz-klubetan lekua egiteko borrokatu behar izan zutela. Hala ere, azkenean lortu zuten garaiko gizarteak baino hizkuntza-, janzkera- eta portaera-askatasun handiagoak izatea, eta, azkenean, aisialdirako gune bihurtu ziren, errealitateak ezartzen zizkien kortseetatik kanpo.

Era berean, Jazzaren inguruan jaialdi ospetsuak ezarri dira mundu osoan. Jaialdi horiek plataforma ezin hobeak dira hainbat eskualdetako musikariak elkartzeko, etorkizuneko kolaborazioak pizteko, generoari buruz teorizatzeko eta gero eta gazteagoa den publiko baten artean zabaltzeko. New Orleans Jazz & Heritage Festival (Jazz eta Ondare Jaialdia) da jendetsuenetako bat, Jazz Fest izenez ezagunagoa. 1970eko apirilean sortu zen, eta ehunka mila pertsona biltzen ditu bere tailer eta kontzertuen inguruan: jazz, Blues, Gospel, Funk eta Afrikako eta Karibeko musika, besteak beste. Lehenengo edizioan, hirurehun eta berrogeita hamar lagun baino ez ziren izan, eta, besteak beste, Mahalia Jackson, Duke Ellington, Pete Fountain, Fats Domino eta La Preservation Hall Band taldeek parte hartu zuten. 2001ean, jaialdiak Louis Armstrongen mendeurrena ospatu zuen, bere marka guztiak hautsiz, guztira 650.000 pertsona bertaratu baitziren eta egun bakar batean 160.000 lagun etorri baitziren.

Euskadin ere jaialdi garrantzitsuak izaten ditugu uda partean. Getxo, Gasteiz eta Donostia, kontzertu-programazio hautatu eta dibertsifikatuarekin, jazz-eszenaren funtsezko guneak izan dira, eta udak Jazz soinua jotzea lortu dute. Topaketa horietara gero eta gazte gehiago joaten dira ezinbesteko hitzordu gisa.

Jaialdiek eta jazzarekin lotutako industria diskografikoak musika transmititzeaz gain, atzean dagoen guztia transmititzen dute, hau da, kulturak hurbiltzen laguntzen dute eta kultura-aniztasunari, elkar ulertzeari eta kulturen arteko elkarrizketari buruzko balio positiboak sustatzen dituzte, enplegua eta onura ekonomikoak sortzeaz gain.

Jazzaren Nazioarteko Eguna aldarrikatzean, UNESCOk oso argi ikusi zituen adierazpen kultural horrek honako hauetarako dituen ezaugarriak eta ahalmenak:

• Oztopoak haustea eta elkar ulertzeko eta tolerantziarako aukerak sortzea;
• Adierazpen-askatasuna sustatzea;
• Batasun eta bakearen sinboloa izatea;
• Gizabanakoen, taldeen eta komunitateen arteko tentsioak murriztea;
• Genero-berdintasuna sustatzea;
• Gazteek gizarte-aldaketan duten zeregina indartzea;
• Berrikuntza artistikoa, inprobisazioa, adierazteko modu berriak eta musika tradizionalen integrazioa sustatzea musika-forma modernoetan; eta
• Kulturen arteko elkarrizketa sustatzea eta baztertutako komunikabideetatik datozen gazteen integrazioa erraztea.

Gaur egungo testuingurua krisi ekonomiko eta sozialek ezaugarritzen dute, eta oso interesgarria da berrikuntzaz, gizarte-kohesioaz eta kulturari lotutako baliabide mugagabeez hitz egitea, kasu honetan adierazpen zehatz batez, jazzaz. Itxura guztien arabera, orain arte diseinatu eta inplementatutako garapen-ereduek alde batera utzi dute garapenaren dimentsio hori: kultura.

Kulturaren potentziala eta garapen estrategietan sartzeko beharra ahaztu gabe, goza ditzagun apirilean eta urte osoan programatutako kontzertuen erritmoak, melodiak eta inprobisazioak.

Begoña Guzmán UNESCO Etxeko kultura arduradunaren jatorrizko testua, 2013ko martxoan KMON aldizkari digitalean argitaratua: https://www.kmon.info/es/articulos-y-entrevistas/jazz-expresion-creatividad-ilimitada

Jazzaren Nazioarteko Dïari buruzko informazio gehiago https://jazzday.com

Irudia: Esperanza Spalding Gasteizko Jazzaldian (Iker Merodio, 2012)